5 Profielen van perfectionisme bij hoogbegaafde kinderen. Welk type perfectionist is jouw kind?
Perfectionisme. Veel ouders en leerkrachten van hoogbegaafde kinderen zullen deze eigenschap herkennen. Hoogbegaafde kinderen kunnen hoge eisen stellen aan zichzelf en de lat (te) hoog leggen.
Maar wist je dat perfectionisme zich ook op allerlei andere manieren kan uiten bij (hoogbegaafde) kinderen? Perfectionisme kan zich ook tonen in de vorm van uitstelgedrag of risicomijdend gedrag.
Deskundigen onderscheiden 5 profielen van perfectionistische, hoogbegaafde kinderen.
Hieronder vind je een omschrijving van elk van deze profielen én handvatten om kinderen te helpen. De profielen worden apart van elkaar beschreven, maar veel hoogbegaafde kinderen passen in meerdere categorieën. Je kunt, als het ware, een ‘mengelmoes’ van verschillende profielen zijn. Ook kan hun perfectionistische gedrag verschillen per activiteit of levensgebied (bijv. huiswerk, sport, hobby’s, creatieve prestaties).
Lees snel verder om te zien in welk(e) type(s) je jouw kind herkent.
De perfecte presteerder
Perfecte presteerders zijn kinderen die gefocust zijn op hun schoolprestaties. Ze stellen onrealistisch hoge eisen aan zichzelf en verwachten niets minder dan perfecte prestaties. De teleurstelling en frustratie is dan ook groot als dat een keer niet lukt; wanneer ze een keer niet het beste cijfer hebben, of een antwoord op een toets niet precies weten.
Helaas hebben ze daarbij ook de neiging zich vooral te richten op wat niet goed ging. Zelfs als ze een toets prima gemaakt hebben, hebben ze nog steeds het gevoel dat het niet goed genoeg was. Dat het nog wel een tandje beter had gekund. Of dat ze hebben gefaald omdat het ze het moeilijk vonden.
Een slechte prestatie wordt door perfecte presteerders vaak gegeneraliseerd en gezien als teken van persoonlijk falen. Hun zelfbeeld hangt namelijk sterk samen met hun prestaties. Zo kan eenmalig een 8,5 op een rekentoets in hun ogen betekenen: “Ik ben echt slecht in rekenen,” of “Ik ben niet slim genoeg.”
Perfecte presteerders hebben over het algemeen geen moeite om hun best te doen voor school. Integendeel. Ze doen vaak veel meer dan nodig is. Huiswerk kan een probleem zijn. Omdat zij niet leren om stof te oefenen en beter te worden, maar elke toets, elke opdracht, zien als een evaluatie van hun intelligentie en hun ‘intelligente zelf’-beeld, kunnen ze hier niet relaxed mee omgaan. Voortgangstoetsen, om te kijken waar een kind staat en wat het nog kan leren, zijn om die reden voor deze kinderen ook heel lastig.
Herkenbaar?
Dit zijn kinderen die, bij de opdracht een opstel van twee pagina's te schrijven, vier pagina's inleveren. Kinderen die op school extra vakken volgen, daarnaast ook nog op hoog niveau sporten, muziekles volgen en vrijwilligerswerk doen. Kinderen die voor een proefwerk net zo lang oefenen tot ze de stof zo goed beheersen, dat ze alle oefenopgaven foutloos kunnen maken.
Voor ouders: Je kunt perfecte presteerders helpen door cijfers en beoordelingen minder te benadrukken. Focus in plaats daarvan op groei, op leren en op de voldoening van het afronden van projecten, en doe dat voordat de cijfers worden teruggegeven of het werk wordt geëvalueerd.
De kritische beoordelaar
Kritische beoordelaars zijn gefocust op fouten. Nauwkeurigheid en perfectie, dat is wat zij nastreven. Kritische beoordelaars halen geen voldoening uit het proces van het ‘ergens mee bezig zijn’, maar denken alleen maar aan het eindproduct, aan hoe het moet worden.
En wanneer iets niet wordt zoals zij in hun hoofd hebben dan geeft dat stress. Geïrriteerdheid, frustratie, boosheid op zichzelf dat het niet lukt om iets precies goed te doen. En ook: een sterke behoefte om het te verbeteren.
Kritische beoordelaars spenderen dan ook veel tijd aan taken, doordat ze dingen steeds maar opnieuw doen, verbeteren of verder verfijnen, om toch vooral maar perfect werk af te leveren.
Herkenbaar?
Dit zijn kinderen die een prachtige, gedetailleerde tekening verfrommelen, omdat hij niet goed genoeg is geworden. Kinderen die bij een opdracht steeds opnieuw naar de juf gaan om te vragen of het zo goed is. Die hun slordig geschreven aantekeningen nog een keer 'in het net' overschrijven. Die veel moeite hebben om iets te laten zien dat nog niet af is, zoals een eerste opzet van iets. En die liever niets inleveren dan een werkstuk dat niet helemaal perfect is. Deze kinderen kunnen ook eindeloos lang bezig zijn met hun taken/huiswerk, ten koste van andere activiteiten.
Het gedrag van kritische beoordelaars kan voortkomen uit een asynchrone ontwikkeling. Bij (hoog)begaafde kinderen zien we nog wel eens dat ze cognitief verder zijn dan lichamelijk en vooral bij creatieve uitingen, muziek en sport kan dit een rol spelen. Wanneer het hoofd zo veel meer kan bedenken dan je lijf kan uitvoeren, dan is natuurlijk ontzettend frustrerend.
Voor ouders: Kritische beoordelaars kun je helpen door te laten zien dat jij ook fouten maakt, door voorbeelden te geven van rolmodellen vanuit boeken of films, en door schema’s te hanteren die de tijd die wordt besteed aan taken limiteert, zodat er een gezonde balans van activiteiten mogelijk is.
De risicomijder
Risicomijders zijn bang om dingen te doen, waaruit zou kunnen blijken dat ze niet perfect zijn. Wanneer zij geconfronteerd worden met een situatie waarin de kans bestaat dat ze niet in een keer succesvol zijn, dan haken risicomijders liever bij voorbaat af. Ze willen gewoon niet dat anderen hun zwaktes zien of zien dat ze niet onfeilbaar zijn. Ze zijn zo bang om te falen, om niet te voldoen aan hun eigen standaard of ideaal, dat ze gewoon liever besluiten helemaal geen poging te doen. Als je iets niet doet, is er ook geen risico op afwijzing of kritiek (van jezelf of anderen).
Herkenbaar?
Risicomijders zijn kinderen die liever geen antwoord geven als de juf een vraag stelt in de klas. Die zich liever niet opgeven voor de schoolmusical, dan dat ze het risico lopen daarvoor niet geselecteerd te worden. Die geen exact vakkenpakket kiezen, omdat ze bang zijn dan geen hoge cijfers te kunnen halen.
Voor ouders: Je kunt risicomijders helpen door een veilige omgeving te creëren waarin zij risico’s mogen nemen, en hun pogingen om iets te doen prijzen, in plaats van de uitkomsten.
De imagomanager
Imagomanagers verwachten niet alleen van zichzelf dat ze perfect zijn, maar ze willen vooral ook dat anderen hen perfect vinden. Ze zijn erg gefocust op het beeld dat anderen van hen hebben en proberen koste wat kost een ‘imago’ van perfectie en succes in stand te houden. Fouten, falen, imperfecties: anderen mogen dit niet zien.
Wanneer imagomanagers verwachten dat er een situatie ontstaat waarin ze niet aan het ‘perfecte beeld’ kunnen voldoen, dan zullen ze proberen om zich aan die situatie te onttrekken. Zodat ze in ieder geval kunnen vermijden dat ze falen.
Maar waar de risicomijder er voor kiest om iets helemaal niet te doen, zal de imagomanager eerder geneigd zijn de situatie zo te arrangeren dat ze kunnen denken (en zeggen), dat ze succesvol ‘hadden kunnen zijn’ als ze het ‘echt hadden geprobeerd of gewild’.
Herkenbaar?
Dit zijn kinderen die met een spelletje stoppen, of de pionnen over tafel smijten, als het erop lijkt dat ze gaan verliezen. Die niet meedoen met een wedstrijdje 'omdat ze dat kinderachtig vinden'. Die stoer vertellen dat ze 'makkelijk een hoger cijfer hadden kunnen halen, maar expres geen moeite hebben gedaan'. Of die bij pakkertje heel fanatiek roepen dat niemand ze te pakken kan krijgen en als dan toch gepakt worden, zeggen: "Ik wou 'em graag zijn".
Je kunt imagomanagers helpen door sportief gedrag voor te leven en door ze te helpen om trots te zijn op hun inspanningen en voldoening te halen uit het proces en de moeite, in plaats van het eindproduct.
De procrastinerende perfectionist
Procrastinerende perfectionisten hebben de lat hoog liggen. Ze weten precies wat ze willen. Maar, ze zijn ook bang dat ze niet aan hun eigen verwachtingen kunnen voldoen. Deze angst verlamt hen. Of ze raken overweldigd door de grootsheid van de taak die ze zich hebben gesteld en het lukt hen niet deze in behapbare stukken op te delen.
Dit maakt dat ze niet in actie komen, maar uitstellen, uitstellen en nog eens uitstellen. De procrastinerende perfectionist heeft de beste bedoelingen. Hij wil de taak echt wel afmaken, maar lijkt te wachten tot het laatste moment om dat te doen.
Kinderen kunnen dit uitstelgedrag ook vertonen vanuit risicomijdend of imagobeschermend gedrag. Immers, als je tot het laatste moment wacht en dan haastig je taak doet, dan heb je een goed excuus als de kwaliteit te wensen overlaat.
Herkenbaar?
Dit zijn kinderen die hun huiswerk uitstellen tot het laatste moment. Die grootste projecten bedenken, maar nooit ten uitvoer brengen. Die veel tijd kwijt zijn aan hun huiswerk, omdat ze bij iedere taak denken dat ze het antwoord nog niet goed genoeg weten en uitstellen: 'dat doe ik straks'.
Uitstelgedrag kan tot veel frustratie leiden. Dit is des te erger wanneer een kind niet alleen een procrastinerende perfectionist is, maar daarnaast ook een kritische beoordelaar: wachten tot het laatste moment en vervolgens fixeren op elk detail is erg stressvol!
Voor ouders: Je kunt procrastinerende perfectionisten helpen door duidelijke tijdslimieten te stellen, en door ze helpen om grote taken in haalbare subdoelen te verdelen, met kortere deadlines om uitstelgedrag tegen te gaan.
Bronnen:
Adelson, J.L. & Wilson, H.E. (2021). Letting go of perfect. Empower children to overcome perfectionism. Waco (TX): Prufrock Press Inc.
Adelson, J. L. (2007). A “perfect” case study: Perfectionism in academically talented fourth graders. Gifted Child Today, 30(4), 14-20. doi:10.4219/gct-2007-490
National Association of Gifted Children (2021). Perfectionism [Parent TIP sheet]. Geraadpleegd op 17 November 2021, van https://www.nagc.org/sites/default/files/Publication%20PHP/NAGC-TIP%20Sheet-Perfectionism-FINAL_0.pdf
